พระบรมธาตุไชยาเป็นเจดียสถานอันศักดิ์สิทธิ์และสำคัญของทางภาคใต้ เป็นเจดีย์ทรงมณฑปเลียนแบบเจดีย์จันทิเมนดุทในชวา ก่อด้วยอิฐ ไม่สอปูนมีเจดีย์จำลองอยู่ที่มุมทั้งสี่ ที่มียอดแหลมเป็นรูปพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรสี่พักตร์ ตามคติพุทธศาสนามหายาน และตกแต่งลวดลายอิทธิพลศิลปะชวา ในสมัยรัชกาลที่ ๕ มีการปฏิสังขรณ์พระธาตุเจดีย์ครั้งใหญ่ จึงมีลวดลายแบบรัตนโกสินทร์ปรากฏ เมืองโบราณได้สร้างพระบรมธาตุไชยาขึ้นตามแบบอย่างเก่าสุดที่พบในชวา
เมืองโบราณถ่ายแบบเทวรูปศิลา ๑ ใน ๓ องค์ที่พบอยู่โคนต้นตะแบก ณ เขาพระนารายณ์ อ. กะเปอร์ พังงา เทวรูปที่พบคือ พระวิษณุพระศิวะ และพระ ลักษมีถูกห่อหุ้มด้วยรากไม้เหลือแต่ส่วนพระพักตร์และพระวรกายให้เห็น ลักษณะศิลปะปัลลวะในอินเดียใต้ (พุทธศตวรรษที่๑๓-๑๔) ปัจจุบันเทวรูปทั้งสามองค์นี้เก็บรักษาอยู่ ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ นครศรีธรรมราช
พระบรมธาตุ นครศรีธรรมราช สร้างขึ้นเมื่อพ.ศ. ๑๐๙๘ สมัยพระเจ้าศรีธรรมาโศกราช เชื่อว่าเป็นเจดีย์ที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ ของพระพุทธเจ้าพระเจดีย์เป็นทรงโอคว่ำตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยม เมืองโบราณสร้างพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชโดยย่อส่วนลงหนึ่งในสามขององค์จริง และสร้างตามแบบเก่า จริงๆ เท่าที่สืบค้นได้เพราะปูชนียสถานแห่งนี้ได้รับการบูรณะมาโดยตลอด
นิยายท้องถิ่นทางใต้ที่มีเค้าเรื่องมาจากปัญญาสชาดกเรื่องราวของนางกินรีคน สุดท้องนาม มโนห์รา ลงมาเล่นน้ำที่สระในป่าแล้วถูกพรานบุญ จับตัว ไปถวายเป็นชายาของพระสุธน
ตามธรรมเนียมไทยโบราณนิยมสร้างศาลาไว้กลางหมู่บ้านเพื่อเป็นที่ประชุมของ ชุมชนหรือจัดงานบุญต่างๆ และใช้เป็นที่พักคนเดินทางในขณะที่ประตู เมืองยังไม่เปิดเช่นเดียวกับศาลาหน้าเมือง ศาลาแห่งนี้นำแบบมาจากศาลาในวัดใหญ่อินทารามชลบุรี สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงเคยใช้วัดนี้เป็นที่ประชุมทัพเพื่อ ปราบนายทองอยู่นกเล็ก
อิเหนาเป็นวรรณคดีสมัยอยุธยาตอนปลายมีต้นกำเนิดมาจากชวาเป็นวรรณคดีที่ใช้ ถ้อยคำไพเราะ เนื้อหาชวนติดตาม เกี่ยวกับเรื่องราวความรักระหว่างอิเหนา กับนางบุษบาที่ต้องพบอุปสรรคต่างๆ นานา และพลัดพรากจากกันนานกว่าจะครองรักกันในที่สุด ที่สวนอิเหนานี้ประดับประติมากรรมปูนปั้นรูปอิเหนาและบุษบา ตัวละครเอก ของเรื่อง
ประตูทางเข้าเมืองโบราณได้แบบอย่างมาจากซุ้มประตูล้อมพระปรางค์ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียงศรีสัชนาลัย ที่สร้างขึ้นราวพุทธศตวรรษที่๑๘ เป็นประตูที่ เก่าแก่ที่สุดในดินแดนไทย เชื่อว่าเป็นประตูชัยที่ลอดเข้าสู่สวัสดิมงคลสร้างด้วยศิลาแลง เป็นแบบโดรณ (แบบซุ้มประตูค่ายสารทิศ) ยอดซุ้มประตูประดับปูนปั้นรูปพระโพธิสัตว์ อวโลกิเตศวรสี่พักตร์ หมายถึงพระพุทธคุณที่แผ่ไปทั่วทุกสารทิศ
